TEIKHANG HISTORY:
Teikhang khua hi sialkaltang a om ahi a, Nidanglai in chita mai dinga, Sialkaltang pen Mizoram, Manipur leh Burma ki gamgitna laitak a om ahi. A tangdung hi a sang in a zou mahmah a, gam leng a hoih in buh leh bal leng a piangtam mahmah sek hi. Gamsa zong chitampi om in, tam mahmah hi. Sialkaltang dung a sanglai pen ahihleh Lengteng a kichi a, feet 7100 a sang ahi a, Selam gamah om hi. Teikhang gam a sanna lai pen ahihleh Surtlang ahi a, feet 6400 val bang phazou hi.

A GAM A MI OM MASA TE:
1. I theihphak ciang ah sittloh, Thadou leh Vaipheite ahi uh. Amaute Teikhang Munpi tung leh Sur gam ah Suangtatlianmual kichi mun ah ana teng uh a, a sulnung uh zong tuchiang in leng tampi muhtheih omlai hi.

2. Vaiphei khua inn 700, Sialkal munah ana tengta uh a, ahihhang in Pawi galin ana sim uh a, hawlzawk vek uh hi.

3. Hiai nung in hun bangtan hiam gamvuak in om a, mi ana om ngello uh hi. Tua Teikhang khua kichi mun ah Pu Pawibawi phalna in Vaiphei Hausa Pu Damvum, Inn 50 vel toh ana omta uh hi. Hiai mun hi Damvum mun a kichi a, tunung a Teikhang khua kichi mun ahi.

TEIKHANG KHUA MIN A HONG PIANDAN:
Teikhang khua a kipan km 1 vela agamal ah Lawibual zang kichi mun ah, tua Lawibual zang laitak a, Teising lianpi pou a, hiai Teising hi singdang teng sang in a khangtuan se a Sittloh ten a khangdan lamdang sa in ah, chiamteh hial uh hi. Kha khat in, piching tuk bang in khangzou a, a let ciang in, dawinei hi ding a a gintak ziak un tua sing pen bia uh hi.
Hun bangtan hiam a pai nung in, Pu Pawibawi heu in, hiai gam a lak ciang un tua sing pen phuk ua, a bul ah papi 10 in aksa ne uh hi. A hihhang in, tua Teising phuktute tengteng a zan in china ua, damlo in om uh a, zingkhua vak ma in sivek uh hi. Tua sing pen a khan mahmah ziak in Teising khangmin pusak in Teikhang cih min hong suak hi. Tua lai a mi om te Thadou leh Vaiphei ahi ua, Munpi kham tung ah khua bawl uh hi. Hiai nam te, Pawi gal in a hawlzak tak un, Sialkal tangdung pen gamvuak chih bang hong suak ta a, pu Pawibawi gam cih a hihvek ta hi.
Khawsak (Burma) gam a pat a Sailo lal te a hon paisuk lai un, Pu Thangvial leh Awnvial te unau leng Mizoram lam ah lutsuk uh a, Rullam khua ah teng uh hi. A unau pa Awnvial pen Dulte khua ah hong pai in mallam nawtzel in Mawngawn khua a tung uh a, Mawngawn ah pat in Sinzawl khua ah hong pemlut in, Sinzawl a pan in Teikhang hong lut kik uh hi. Awnvial suante Pu Telpau, Ngulkam, Henchin leh Lamchin te a hi uh. (Pu H. Jelshyam IAS Commissioner pute ahi uh).

Rullam khua a om Pu Thangvial leh Lutpau a sih nung un, atapa Pu vialkam leng a tapate 6 tawh Sinzawl khua ah a unau te uh Ngulkam te unau bel ding in a hong paitou uh a Mimbung a hong tungtak un Khamzamang Pi’n “Singvung te unau aw, kou laisim thei khat leng omlou ka hih ciang un, ka khua ua om mai unla, khawsim in pang un.”ana chi hi. Huailai in Pu Singvung in A AW B CH thei suak vek a, min gelhthei in, laisim thei hi. Huailai in Mizoram pen Lushai Hills a kichi a, Superintendent in awpkhum hi. Hiai sap pen Burma lam a hong kipan ahih ziak in Kawlsap a chi uh hi.
Pu singvung te unau leng Kamzamang Pi ngetna bangin Mimbung ah khawsimin omta uhi. Hiai pen AD 1880-1905 kum ahi. Kamzamang Pi zong kipakin sialpi khatin inn dan pah hi. Pu Singvung pen Mimbung khua ah lai siam pen leh Lusei pau siampen a aneih uh ahi. Tua ahihziakin Aizawl Bawrhsap in Pu Singvung kiangah, “Lusei gam kial tung gige ahih chiangin ah, Alu(potato) chinna mun ding mi bangzah hiam toh va zawng unla, Alu chi ding pen ken ka hon pe ding” chi hi.

TEIKHANG KHUA SAT KHATVEINA:
Pu Singvung te unau pasal 5 leh a khote uh mi bang zah hiam tawh pai in Teikhang Munpi kham leh Gumkawl kalah Teikhang khua minpu in khua khat ana sat uh hi. Hiai mun Teikhang mun, Munnuainung kichi in a tuinek uh zong Teikhang Lui kichi hi. Hiai mun ah inn 80 vel bang phaman uh hi. Kum 1887 vel in Selam gam pen Teikhang gam sang in Alu chin na ding in hoihzaw ding in lamen uh hi. Hucih hunlai in Selam gam ah Suangsumbawk kichi mun ah Phuaizang Guite Lianvum Hausa in om a, Inn 20 vel toh teng uh hi. Aizawl Bawrhsap in Lianvum kiang ah, “Alu ching ding” a chih leh Lianvum in nial a, huaitak in kawlsap heh in a khua ua pat Lianvum hawlkhia a, Lianvum pen Tuimui ah pai hi. Kawlsap in Pu Singvung kiang ah, “Selam gam Alu na chin nopleh gam ka hon pe ding, Kamzamang gam leh Tualcheng gam kikal mun awng a om hi” chi in Pu Singvung in “Hucia hih theih ahih leh” chi in sap thu ana mang pah hi.

Hiai thu Pu Kamzamang leh a Upa ten kimloutak a ana theih bialbual ziak un, “ Eh, Singvung te unau in I gam hon tuh ding ahi” chi in thu a hong thangta hi. Kum 1888 tukpi lai in Pu Kamzamang Upate tampi Teikhang ah Ralthatthang te man in sialkhau in khih uh a, a Thulpi uh leh a van teng teng uh toh Mimbung lam ah piphei ta uh hi. ‘Tup lup ding” chi in Mawngpi Lui kawn kichi mun ah tum tultul uh a, Mimbung ah piphei uh hi. Azan in unau te lak ah thagum neipen leh Sepaih lui Pu Thangtual pen kipek vakin, taisuah thei hi. Pu Thangtual khem kik ding in Pu Thatthang khah uh a, aman leng khemkik naksang in, sun leh zan khenlou in Aizawl lam zuan uh hi. Aizawl a tunsuktak un thil omdan sap ava hilh uh hi. Aizawl a kipan C.I (Circle Inspector) hong pai in, tuabang misuamte gawt hi. Pu Singvung le hehsamta ahih man in a thuguk tengteng gen khe ta hi:
1. Kamzamang in Thau license neilou a akep thu.
2. Pi Ngulzen in hatzat ziak a, “ Singvung leh Kamzamang Pi kingai uh ahi” achih thu.
3. Kamzamang Upate’n a hazat ziak ua Pu Singvung pen dawisiam a a ngawh thu te uh hilh hi.

Hiai bang thute ziak in Pu Kamzamang leh a Upate gawtna hongtung ding pen lau in taizak uh hi. Kamzamang pen Manipur ah Hanship khua va tung hi. A taizak nung un zong Pu Singvung te unau in Hausa a pan tumtuanlou in, Pu Kawlsap in “Gam awng” chi a kawkmuhna mun mah naih vengveng uh hi. Paulian pen Teikhang Munnuainung ah Hausa in pang hi. Hiai nung in Pu Singvung te unau in Selam khua sat uh hi. Selam khua a sat khit tak un Singvung chih louh midang teng Teikhang khua ah pai uh hi. Munnuainung ah a omlai un Paulian hunsawt Hausa a panglou in Thangtual in kheng hi.

Kamzamang in Mimbung taisanta chih Aizawl Sap in a theih takin Pu Singvung Aizawl ah samsuk in “Dimphai Lui a kipan Teikhang gam tanpha tang inla, Hausa in pang in” chi in gamgi lai ana pia hi.

LINGSI MUN SAT AHI:
Hucia Sialkaltang dung teng a tankhit tak un, Thangtual heu in Lingsi Tammun (Tua Hiangmun khawnuainung) ah khua sat uh hi. Hiai leng Thangtual mah Hausa in pang hi. Hiai mun ah sawt leng a omkei uh a, Lingsi Mual (tua Hiangmun lamlian tunglam a pen) ah kisuan tou uh hi, Kidoupi 1-na vel ahih man in, kidouna a kuante a hong tun tak un natna chikhat, amau “Ferenzahi” achih mai uh, aleng vak mai hi. Mileng a si tam mahmah uh a, nikhat in misi luang 5 bang vui khe zel uh hi. Galkap a kuante bel hii in man lou hi.

TEIKHANG KHUA TAKTAK SAT AHI:
Lingsi mun ah leng sawt omlou in Pu Thangtual in Teikhang Khua(Damvum mun) sat in, unau ua naupang pen Pu Ralthatthang, Lingsi munah inn tuan sak bawk hi. Sawt leng inndang manlouin kawlsap in khophel a deihlouh ziak in kigawm thak nawn uh hi. Teikhang ah Pu Thangtual heu a omlai uh, 1926 kum in Pu Ngulkam heu in Presbyterian Saptuam phutkhia uh hi. Pu Thangtual a lal lai in nuamsa mahmah in ah khua zong buh leh bal in hausa mahmah hi. Sa leng tampi mahmah man ua, Pu Thangtual CHAWNG hial hi.

Pu Thangtual Teikhang a lal ahih lai in Pu Singvung in Vangaitang gam awng om a khua sat ding in Pu Thangtual sawl hi. Pu Thangtual leng thumangtak in paipah vengveng hi. Ahihhang gam awng ana om nawnlouh man in Senvon a a Pute kiang ah hong paitou in tuakhit chiang in Lamka kho kiangah Bungmual khua sat in Hausa in pang hi.

NAHHAM KHUA SAT AHI:
Kum 1932 in Pu Thangtual in Teikhang khua a potsan tak in Pu Singvung in a tapa upa pen, Taivel(Kamzalian) Nahham khua satsat hi. Nahham khua ah Inn 22 vel vateng uh hi. Nahham a tenlai un Teikhang a dia poimawh mahmah Lower Primary School ana dinkhia uh hi. Skulpu masapen ding in Ngopa khua a Tlangliana pang hi.

TEKHANG VENGKHANG SAT AHI:
Nahham khua a kum 4 melmu a ateng nung uh kum 1936 in Pu Taivel in Nahham nusia in khawthak khat sat nawn hi. Hiai pen Pu Thangtual in Damvum mun ana satna khangzek ah a, tu in Vengkhang a kichi hi. Hiai mun tuikhuk a nuam in, Skul mun ding leh naupang kimawl nang Football Ground leng a hoih hi. Hiai ah atungin Inn 30 vel lek om uh a, ahihhang in kumkhat sung in Inn 170 bang chingtou uh hi. Hiai a omlai uh Kidoupi 2-na hunlai ahi. 1946 Kum in Daak(Postman) nei pan uh hi. Pu Zawngkhai makaihna in 1946 kum in The Salvation Army phuhkhia uh hi. Kidoupi ziak in Burma a pat galtai bangzah hiam tak hong om hi. Hiai Burma galtaite hi ahongtai kum uh om in, a kum non 1946 in Nahham a teng ding omlai uh hi. March 1, 1949 in Middle English School ana phuhkhia uh a, Headmaster masapen dingin Pu Khamzadal, Hanship lak ahi.
Hiai mun ah omlai uh hi Teikhang khua a dingin a thupipen uh ahih ngei leng gingtak huai hi. Teikhang khua hi khaw ki thutuak tak ahihziak in sim leh mal ah kipan mi hong pemlut zungzung mai uh hi. Tuachiang in Hausa Pu Taivel in zong nuamsa ahi ding a la phuak in:
“Sim a ka lel ngai ta e, mal a ka lel ngai ta e,
Simthu, Malthu tuibang khaikhawm, minthang zamlian Pa hi ing ee”
chi hi.

Teikhang khua a pemlut peuh nuam anasa uh a, nidang in bel buhlak zawh a KHAWDOU chih om hiven, Teikhang nungak-tangval, nupi-papi te Khawdou chiang in zan 10 bang zanhak in, zu leh sa ne in ana om uh hi. Tuaziak in laphuak in:
“Khua a nuam lawmlawm e,
Mawngbang pemna khua anuam lawmlawm e
Mawngbang pemna khua anuam lawmlawm e
Ning leh aisa in a nuam lawm lawm e”
chi uh hi. Huaibanah;
“Taikhoval gibing kikhen kuan
Hongpai aw sannem khawlkhawm ni e nuamlai e
khawlkhawm nuamlai e
Lungsim khawlkhawm tang loubang phawng ni nuamlai e”
chi uh hi
Sepaih pang leh khodang a laisim leh mikhual ten nuamsa in a tup sang ua sawtzaw a omkha nak uh hi. Teikhang khua nungak leh tangval, nu leh pa leh vaihawmtuten leng tuabang mite ittak kawm a khakna la uh:
“Gibang khenna mual daidam
Banzal ziatziat in kilen ni
Ziatziat a let tun simthu hi
Vai tunnu’n khawl aw chi theilou”
chi in, Hiai Teikhang khua a piangten nuam asa uh a, a ngai ua a kisaktheihpih uh hi. A hunluite uh leh naupanlai hun a Teikhang khua a khanglian kha ten, a hun ngaihpen uh leh hih lungzuangtu pen chu Teikhang khua a omlai ana hi zel hi. Teikhang vanglai a, Teikhang hausa Pu Taivel in a khua nopdan Lusei la in phuak a:
“Singgona, Quinine a ngai chuang lo,
Khang khaw zopui Hospital lian chungah
Nitin chak damdawi ka in vengveng” chi hi.

TEIKHANG (DAMVUM MUN) SAT AHI NAWN:
Kum 1954 vela kipan in Teikhang khua ah kituahtou pan uh a, khatvei thu in kituah gailo uh hi. Kum ¾ nungin kituah tou gai pan uh hi. Huchiinah, hiai mun a a tenlai mah uh kum 1963 January 23 in Evangelical Convention Church phutkhe non uh hi. Hun sawttak teng manlou in Mizoram Buaina in nang a, Kum 1968 December 18 niin Teikhang Vangkhua Nunnuam laitual ngabang a lenlai un, meivu suakta hi. Mimbung ah Grouping in om uh a, himahleh Teikhang khua ngaina ngawihngawih in om uh a, Mimbung ah sawt leng omthei lou in, 1970 kumin Teikhang Dilkawn(tulela khawmun) ah sawlbuk khawh in omphei uh hi. Dilkawn a pat in 1973 in Teikhang luah kik kim nawnta uh hi. Tuni ciangin, Teikhang khawmun leh Dilkawn leh Luipi gal a tengte Inn 300 val bang phazouta hi. Mimbung a kipan kiknawn in Middle School kituah kik nawnlou in, adang kum 1976 in dinthak non uh a, tuchiang in Government a hita hi. 1978 kumin Health Centre kinei bawk hi. Kum 1980 in Teikhang High School leng din ahi a, tu in Government aa hita hi.

source: teikhang vangkhua by Isak Zomi
19th July.2013

0 comments:

Post a Comment

 
Top